Öxarfjörður

Öxarfjörður í sókn

Öxarfjörður hóf göngu sína undir merkjum Brothættra byggða á árinu 2016. Áformað var að verkefninu lyki formlega í árslok 2020 með því að Byggðastofnun drægi sig í hlé. Eftir er að halda lokaíbúafund í verkefninu.

Um byggðarlagið:

Byggðarlagið við Öxarfjörð liggur frá vestanverðri Melrakkasléttu til og með Kelduhverfi. Svæðið liggur afar nálægt heimskautsbaug og nyrsti hlutinn ber einkenni heimskautasvæða hvað náttúrufar varðar. Ásbyrgi og Jökulsárgljúfur eru mikilfengleg náttúrusmíð og er Ásbyrgi ein helsta náttúruperla Íslands. Misgömul hraun þekja stór svæði í héraðinu, þau yngstu sem eru í Gjástykki, eru einungis fárra áratuga gömul. Í Sandinum er mikill jarðhiti sem lengi vel var talinn háhiti. Síðar hafa vísindamenn þó skilgreint svæðið sem orku- og vatnsríkt lághitasvæði. Jarðhitinn er fyrst og fremst notaður í fiskeldinu og hitaveitu á svæðinu en að líkindum er það aðeins lítið brot nýtanlegs jarðhita.

Íbúaþróun á svæðinu hefur um langt árabil verið neikvæð. Um síðustu aldamót voru íbúar héraðsins 451, í sveitum bjuggu 286 en á Kópaskeri voru 165. Íbúum hefur fækkað í 317, það er um 30% á 15 árum, 2000-2015. Hlutfallsleg fækkun hefur orðið nánast sú sama í dreifbýlinu og á Kópaskeri. Karlar eru nokkuð fleiri en konur. Íbúar urðu fæstir, 304, árið 2017 en hefur fjölgað lítillega aftur og voru í janúar 2021 samtals 314.

Sauðfjárrækt hefur verið aðalatvinnuvegur byggðalagsins og svo er enn. Fjallalamb hf. tekur við sláturfé frá bændum á svæðinu frá Jökulsá á Fjöllum austur á Langanes og svæðið er riðulaust. Bændur á tveimur bæjum, Árdal í Kelduhverfi og GIlsbakka í Öxarfirði, hafa komið sér upp aðstöðu og leyfum til úrvinnslu afurða. Í Gilhaga í Öxarfirði hafa ungir bændur komið upp lítilli spunaverksmiðju og framleiða ullarband frá bændum í héraðinu. Þrjú síðastnefndu verkefnin hafa notið stuðnings frá verkefninu Öxarfjörður í sókn (byggðaþróunarverkefninu Brothættum Byggðum).

Tvö fiskeldisfyrirtæki eru rekin á svæðinu, Fiskeldi Samherja á Núpsmýri og Rifós við Lón í Kelduhverfi og við Kópasker. Báðar stöðvar eru með áform um áframhaldandi uppbyggingu og nú þegar hefur Rifós reist hluta af áætlaðri seiðaeldisstöð við Kópasker.

Útgerð er á svæðinu er bundin við fáa smábáta á Kópaskeri. Lítill eða enginn kvóti er tengdur staðnum. VIð Kópaskershöfn eru hinsvegar hrygningarstöðvar þorsks og því fjölgar bátum mikið á vormánuðum og oft líflegt í höfninni á Kópaskeri. Grásleppa er veidd í talsverðum mæli.

Á svæðinu eru nokkur gistiheimili og eitt hótel. Boðið er upp á hestaleigu og hesta- og hjólaferðir. Á vegum þjóðgarðsins við Jökulsárgljúfur voru árið 2015 þrjú heilsársstörf og 25 stöðugildi að sumrinu. Starfsmenn þjóðgarðsins reka einnig Gestastofu við Ásbyrgi. HeimÖx, heimilisiðnaðarfélag er með litla verslun í Ásbyrgi, með handunnar vörur úr héraði. Á árinu 2020 var lokið við gerð vegar meðfram Jökulsá, svokallaðan Dettifossveg, við það tengist byggðin hringveginum mun betur en áður var. Ferðaþjónustuaðilar hafa lagt mikla áherslu á þennan veg og vonir standa til að hann muni leiða til fjölgunar ferðamanna í byggðarlaginu á næstu árum.

Samtal við íbúa í verkefninu sem hlaut nafnið „Öxarfjörður í sókn“ hófst með afar vel sóttu íbúaþingi í janúar 2016, en fundir verkefnisstjórnar hófust mun fyrr, eða haustið 2015. Alls voru 19 málaflokkar til umræðu á íbúaþinginu. Þar vó þyngst umræða um raforku, ljósleiðara og útvarpssendingar en nánast jafn hátt skoraði umræða um grunnstoðir sveitarfélagsins og þjónustu. Í þriðja sæti voru ferðamál, enda brýnt að nýta tækifæri ferðaþjónustu sem allra best á svæðinu. Segja má að í stuttu máli hafi niðurstaða umræðna á íbúaþingi verið sú að til að efla byggð við Öxarfjörð eigi að byggja á sérstöðu svæðisins, nýta sóknarfæri sem felast m.a. í matvælavinnslu, ferðaþjónustu og jarðhita og að standa vörð um grunnþjónustuna. Samantekt frá íbúaþinginu má sjá hér neðar.

Vorið 2015 var Silja Jóhannesdóttir ráðin verkefnisstjóri fyrir verkefnið á Raufarhöfn og í ársbyrjun 2016 tók hún einnig við verkefnisstjórn fyrir verkefnið í Öxarfjarðarhéraði. Í ársbyrjun 2018 tók Bryndís Sigurðardóttir við verkefnisstjórastöðunni og sinnti því til hausts 2018. Charlotta Englund tók við verkefnisstjórastöðunni haustið 2018. Sett voru fram framtíðarsýn og markmið fyrir verkefnið og kynnt íbúum og samþykkt á íbúafundi. Starfað var eftir þeirri stefnumótun út verkefnistímann, sjá hér neðar.

Verkefnisstjóri: Charlotta Englund.
Í verkefnisstjórn sátu: Kristján Þór Magnússon, sveitarstjóri Norðurþings, Reinhard Reynisson og Helga María Pétursdóttir hjá SSNE, Stefán H. Grímsson og Salbjörg Matthíasdóttir f.h. íbúa og loks Kristján Þ. Halldórsson og Eva Pandora Baldursdóttir frá Byggðastofnun.

Veittir eru verkefnastyrkir á vegum Brothættra byggða til þróunarverkefna og annarra samfélagseflandi verkefna á þeim svæðum sem taka þátt. Sjá má yfirlit yfir veitta verkefnastyrki hér.

Hér má skoða gögn sem tengjast mótun verkefnisins og framvindu þess:

Heimasíða verkefnisins

Heimasíða byggðarlagsins

Öxarfjörður í sókn - Markmið og framtíðarsýn

Samantekt frá íbúaþingi í Öxarfirði

Öxarfjörður í sókn - ársskýrsla 2018

Öxarfjörður í sókn - ársskýrsla 2019

Öxarfjörður í sókn - ársskýrsla 2020